Ercan KANDEMİR
Giriş
Kınık, İzmir ilinin bir ilçesidir ve tarihi, kültürel zenginlikleri ile dikkat çeker. Bu bölgede yaşayan Çepniler, Anadolu’nun Türkleşme sürecinde önemli rol oynamış bir Türkmen boyudur.
Çepniler, tarih boyunca farklı coğrafyalara yayılmış ve kültürlerini koruyarak yaşamışlardır. Bu makalede, Kınık ilçesinde yaşayan Çepnilerin tarihine, kültürüne, inanç özelliklerine, sülale ve aşiret yapılarına ve günümüzdeki durumlarına değineceğiz.
Tarihçe
Çepniler, Oğuz Türkleri’nin Üçok koluna bağlı bir Türkmen boyudur. Anadolu’ya 11. yüzyılda Selçuklu Türkleri ile birlikte gelmişlerdir. Özellikle Karadeniz bölgesine yerleşmiş olan Çepniler, zamanla Batı Anadolu’ya da yayılmışlardır. Kınık ilçesi ve çevresi, bu göç hareketlerinin bir sonucu olarak Çepni yerleşim yerlerinden biri olmuştur.
Danişmendli soyundan gelen Kara İsa Bey tarafından 1299 yılında kurulan Karesioğulları Beyliği bir Çepni devletidir. Bu devletin toprakları güneyde Foça, Bergama ve Kınık’tan kuzeyde Çanakkale’ye, batıda Mustafa Kemal Paşa ve Dursunbey’e kadar uzanmaktadır.
Kınık Çepnileri de Karesioğulları’nın mirasçılarıdır.
Kınık’taki Çepni Köyleri
Çaltı Köyü, Aziziye Köyü, Büyükoba Köyü, Elmadere Köyü, Arpadere Köyü, Arpaseki Köyü,Taştepe Köyü, Taşpınar köyleri Çepni köyleridir.
Taşpınar muhtarlık olarak Bağalan köyüne bağlıdır.
Kınık’taki köylerden Arpadere köyü sonradan Sünnileşmiştir. Diğer köyleri ise Alevi Bektaşidir.
Çepniler de esasen Yörük iken Osmanlı’nın Sünnileştirme politikaları sonucu Batı Anadolu’da Sünni ve Aleviler birbirlerini ayırt etmek için Sünni kesim kendilerine Yörük, Alevi kesim ise Çepni ve Tahtacı isimlendirmeleri ile inançsal farklılıklarını belli etmeye çalışmışlardır. Bu sebepten dolayı Arpadereliler Yörüğüz diyerek Çepni olmadıklarını ifade etmeye çalışmaktadırlar.
Esasen Yörük ve Çepni adları bir inancı ifade etmemektedir. Yörük; göçer, yürüyen Türklerdir. Çepniler de yerleşik hayata geçmeden önce Yörük hayatı yaşamaktaydılar. Çepni adı ise Oğuz Türklerinin 24 boyundan olan Çepni Boyu’nun yani bir soyun adıdır.
Günümüzde Gagauzya’da yaşayan Hristiyan Ortodoks Çepniler de bulunmaktadır. Karadeniz nüfusunun yaklaşık %80’ini oluşturan Çepniler, Sünni inancındadır. Batı Anadolu Çepnileri de genel itibarıyla Alevi Bektaşidir. Dolayısıyla Çepni bir inanç değil soydur.
Kültürel Özellikler
Kınık’ta yaşayan Çepniler, kendine has kültürel özellikleri ile dikkat çeker. Bugün Bergama Arkeoloji Müzesi ‘nde sergilenen Çepni gelini kıyafeti geleneksel Çepni kıyafetlerinin bir örneği durumundadır. El sanatları ve folkloru Çepni kültürünün en belirgin unsurlarındandır. Çepniler, geleneksel Türkmen kilimleri ve halıları dokuma konusunda da oldukça ustadırlar. Ayrıca, düğün, cenaze ve bayram gibi toplumsal olaylarda geleneksel Çepni ritüelleri yaşatılmaktadır.
İnanç Özellikleri
Kınık’ta yaşayan Çepniler Gök Tanrı inancından sonra Alevi Bektaşi İslam inancını benimsemiş bir Türkmen boyudur.
Kınık ilçesindeki Çepniler de İslam dininin gereklerine uygun olarak yaşamaktadırlar. Gök Tanrı inançlarından bazı izler de inanç sistemlerinde görülmektedir.
Çepniler arasında, Hacı Bektaş-ı Veli’nin etkisi büyük olmuştur. Bu tarikatın öğretileri, Çepni kültürü ve inanç sisteminde önemli bir yer tutar. Ayrıca, Alevi-Bektaşi inancının ritüelleri de Çepniler arasında yaşatılmaktadır.
İslam’ın yanı sıra, Çepnilerde doğa inançlarının izleri de görülebilir. Özellikle dağ, su, ağaç gibi doğal unsurlar kutsal kabul edilmekte ve bu unsurlara saygı gösterilmektedir. Bu tür inançlar, Çepnilerin İslam öncesi Gök Tanrı kökenli inançlarından kalma özelliklerdir.
Sülale ve Aşiret Yapıları
Kınık ilçesinde yaşayan Çepniler, genellikle sülale ve aşiret yapısına dayalı olarak örgütlenmiştir. Bu yapı, geleneksel sosyal organizasyonun bir parçası olup, toplumsal ilişkilerde önemli bir rol oynamaktadır. Çepni aşiretleri, tarih boyunca birlik ve beraberlik içinde hareket etmişlerdir.
Kınık’ta Eyne Hocalı, Başım Kızdulu ve Kantemürlü aşiretlerine mensup Çepniler yaşamaktadır. Daha sonra bu sülaleler zamanla farklı isimlerde sülalelere bölünmüştür.
Bu aşiret ve sülaleler, Kınık ilçesindeki Çepni topluluğunun sosyal yapısını oluşturan temel unsurlardır. Geleneksel bağları güçlü olan bu aileler, toplumsal dayanışma ve yardımlaşmayı sürdürmektedirler.
Kantemürlü Çepniler, Bozulus Türkmenleri arasında Ankara Sancağı Keskin kazasında yaşamaktayken Osmanlı’nın zorunlu iskan politikası sonucu 1613’te Rakka’ya sürgün edilmiştir. Au basan, alçak yer olarak bilinen Rakka’da yaşayamayan Kantemürlü Çepnileri geri kaçmışlar Kınık, Bergama, Soma civarına yerleşmişlerdir.
Sosyal Yapı
Kınık ilçesindeki Çepniler, genellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Bölgenin verimli toprakları, bu ekonomik faaliyetler için uygun bir ortam sunmaktadır. Ayrıca, son yıllarda genç nüfusun eğitime ve şehir merkezlerine yönelmesiyle birlikte, köylerdeki sosyal yapı da değişime uğramaktadır.Rakka’dan geri kaçanlar Gaziantep Rumkale, Adana Sarıçam civarına da yerleşmiştir. Günümüzde Gaziantep ve Adana’da yaşayan Çepniler bu Kantemürlü Çepnilerindendir.
Eyne Hocalı aşireti ile Giresun Eynesil’i kuran Çepnilerin aynı sülale olduğu düşünülmektedir.
Dil ve Edebiyat
Çepniler, Türkiye Türkçesi’nin yanı sıra, kendilerine özgü ağız özellikleriyle de tanınırlar. Bu ağız, özellikle yaşlı nesil tarafından daha yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Çepni edebiyatı ise, halk ozanlarının şiirleri ve destanları ile zengindir. Bu edebi eserler, Çepnilerin tarihini ve kültürel değerlerini yansıtan önemli kaynaklardır.
Günümüzde Çepniler
Günümüzde Kınık ilçesinde yaşayan Çepniler, modern yaşam ile geleneksel kültürlerini harmanlayarak varlıklarını sürdürmektedirler. Yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşları, Çepni kültürünü yaşatmak ve tanıtmak amacıyla çeşitli etkinlikler düzenlemektedir. Bu etkinlikler, hem Çepni gençlerinin kültürel kimliklerini korumalarına yardımcı olmakta hem de bölge turizmine katkı sağlamaktadır.
Sonuç
Kınık ilçesinde yaşayan Çepniler, zengin tarihi ve kültürel mirasları ile önemli bir Türkmen boyudur. Geçmişten günümüze uzanan bu kültürel zenginlik, Kınık’ın sosyal ve ekonomik yaşamında önemli bir rol oynamaktadır. Çepni kültürünün korunması ve gelecek nesillere aktarılması, hem bölge halkı hem de Türkiye için büyük önem taşımaktadır.